विद्यादानस्य महाकथा

श्रीगणेशाय नमः

विद्यादानस्य महाकथा

प्रथमोऽध्यायः - आरम्भः

काशीनगरस्य प्राचीनतमायां गलियां कश्चन विशालः प्रासादः अद्यापि विद्यते। तस्मिन् प्रासादे पूर्वं महामहोपाध्यायः सत्यप्रकाशः स्वपरिवारेण सह न्यवसत्। सः पञ्चाशद्वर्षीयः विद्वान् संस्कृतभाषायाः प्रकाण्डः पण्डितः आसीत्। तस्य मुखमण्डले सर्वदा प्रसन्नता विराजते स्म। तस्य नेत्रयोः विद्यायाः तेजः स्पष्टं दृश्यते स्म।

सत्यप्रकाशस्य जीवनं सरलम् आसीत्। प्रातःकाले ब्राह्ममुहूर्ते उत्थाय स्नानादिकं समाप्य स सूर्योदयात् पूर्वमेव वेदमन्त्राणां पठनं करोति स्म। तदनन्तरं स्वप्रासादस्य उपरितनतले स्थितायां पाठशालायां छात्राणां पठनपाठनकार्यं करोति स्म। सायंकाले च गङ्गातटे भ्रमणं कृत्वा पुनः गृहम् आगच्छति स्म।

द्वितीयोऽध्यायः - विद्यालयस्य स्थापना

एकदा रात्रौ सत्यप्रकाशः स्वशयनकक्षे चिन्तनमग्नः आसीत्। तस्य मनसि एका विचारधारा प्रवहति स्म - "अन्नदानं महत् पुण्यं भवति, परन्तु विद्यादानं ततोऽपि श्रेष्ठतरम्। अन्नेन क्षणिका तृप्तिः भवति, परन्तु विद्यया जीवनपर्यन्तं तृप्तिः भवति। अतः अहं किमर्थं न सर्वेभ्यः निःशुल्कं विद्यादानं करोमि?"

एतस्य विचारस्य प्रभावेण स स्वप्रासादे एकां विशालां पाठशालां स्थापयितुं निश्चितवान्। स स्वपत्नीं श्रीमतीं विद्यावतीम् आहूय स्वनिर्णयं श्रावितवान्। विद्यावती अपि पतिवत् विदुषी आसीत्। सा पत्युः निर्णयम् अनुमोद्य तं प्रोत्साहितवती।

तृतीयोऽध्यायः - विद्यार्थिनः

क्रमेण सत्यप्रकाशस्य विद्यालयस्य कीर्तिः सर्वत्र व्याप्ता। दूरदूरतः छात्राः तत्र आगन्तुम् आरभन्त। तेषु कश्चन रामदासः नाम छात्रः अतीव मेधावी आसीत्। स दरिद्रः आसीत्, परन्तु तस्य ज्ञानपिपासा अतीव तीव्रा आसीत्। सत्यप्रकाशः तं विशेषतया स्निह्यति स्म।

अपरश्च धनदत्तः नाम छात्रः आसीत्। स धनिकपरिवारस्य पुत्रः आसीत्। तस्य स्वभावे अहङ्कारः आसीत्। स सर्वदा स्वधनस्य गर्वं करोति स्म। तृतीयश्च कृष्णमूर्तिः नाम छात्रः आसीत्। स मध्यमवर्गीयः आसीत्, परन्तु तस्य हृदये ईर्ष्या अधिका आसीत्।

चतुर्थोऽध्यायः - शिक्षणम्

सत्यप्रकाशः सर्वान् छात्रान् समानभावेन पाठयति स्म। स वेदान्, उपनिषदः, पुराणानि, व्याकरणं, दर्शनशास्त्रं, ज्योतिषं, गणितं च पाठयति स्म। स छात्रेभ्यः केवलं पुस्तकीयज्ञानमेव न ददाति स्म, अपि तु नैतिकशिक्षामपि ददाति स्म।

परन्तु धीरेधीरे स एकां विचित्रां घटनां लक्षयितुम् आरभत। रामदासः दिनेदिने उन्नतिं प्राप्नोति स्म, परन्तु धनदत्तः स्वज्ञानस्य दुरुपयोगं कर्तुम् आरभत। स दरिद्राणां छात्राणाम् उपहासं करोति स्म। कृष्णमूर्तिः अपि धनिकछात्रान् प्रति ईर्ष्यां कृत्वा तेषां विरुद्धं षड्यन्त्राणि रचयति स्म।

पञ्चमोऽध्यायः - दुष्परिणामाः

एकदा रात्रौ धनदत्तः स्वसहपाठिनः कृष्णमूर्तेः सहायतया एकस्य धनिकस्य गृहं प्रविश्य तस्य बहुमूल्यानि रत्नानि चोरयित्वा पलायितवान्। तौ स्वविद्यायाः दुरुपयोगं कृत्वा एतत् कुकर्म कृतवन्तौ। यदा एषा वार्ता सत्यप्रकाशस्य कर्णगोचरं गता, तदा स अतीव व्यथितः अभवत्।

अन्यदा कृष्णमूर्तिः स्वज्ञानस्य दुरुपयोगं कृत्वा कांश्चन व्यापारिणः वञ्चयितुम् आरब्धवान्। स मायाविनीं विद्यां प्रयुज्य धनिकान् मोहयित्वा तेषां धनं हर्तुम् आरभत। एवं प्रकारेण अनेके छात्राः विद्यायाः दुरुपयोगं कर्तुम् आरभन्त।

षष्ठोऽध्यायः - आत्मग्लानिः

एतत् सर्वं दृष्ट्वा सत्यप्रकाशस्य हृदये महती वेदना अभवत्। स रात्रौ निद्रां न लभते स्म। एकदा स स्वपत्नीं विद्यावतीम् उवाच - "प्रिये! मया महती भूलः कृता। विद्यादानं श्रेष्ठं भवति इति मत्वा अहं सर्वेभ्यः विद्यां दत्तवान्। परन्तु मया पात्रापात्रविचारः न कृतः। येषां हृदयं शुद्धं नास्ति, तेभ्यः विद्यादानं कृत्वा अहं समाजस्य अहितमेव अकरवम्।"

विद्यावती पतिम् आश्वासयन्ती अवदत् - "स्वामिन्! भवान् निराशः न भवतु। रामदासवत् बहवः सच्छात्राः अपि सन्ति ये विद्यायाः सदुपयोगं कुर्वन्ति। परन्तु इदानीं भवता पात्रापात्रविचारः अवश्यं करणीयः।"

सप्तमोऽध्यायः - परिवर्तनम्

तदनन्तरं सत्यप्रकाशः स्वपाठशालायाः व्यवस्थां परिवर्तितवान्। स प्रथमं छात्राणां चरित्रं परीक्षते स्म, तदनन्तरमेव तेभ्यः उच्चज्ञानं ददाति स्म। स छात्रेभ्यः प्रथमं नैतिकशिक्षां ददाति स्म, ततः एव वेदादीनां शास्त्राणां ज्ञानं ददाति स्म।

कालक्रमेण तस्य पाठशालायाः स्थितिः परिवर्तिता। रामदासवत् अनेके सच्छात्राः विद्यां प्राप्य समाजस्य कल्याणं कर्तुम् आरभन्त। धनदत्तः कृष्णमूर्तिश्च स्वकृतकर्मणः पश्चात्तापं कृत्वा सत्यप्रकाशस्य क्षमां याचितवन्तौ।

अष्टमोऽध्यायः - उपसंहारः 

एवं प्रकारेण सत्यप्रकाशः विद्यादानस्य महत्त्वं च तस्य विवेकपूर्णप्रयोगस्य आवश्यकतां च अवगतवान्। स स्वानुभवेन अजानात् यत् विद्या खड्गतुल्या भवति - सा सदुपयोगेन रक्षिका भवति, दुरुपयोगेन च घातिका भवति। अतः विद्यादानं विवेकपूर्वकमेव करणीयम्।

इति विद्यादानस्य महाकथा समाप्ता।

नीतिः - 

विद्यादानं परं दानं विद्यादानमतः परम्।

अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं च विद्यया॥

परन्तु विद्यादानं विवेकेन एव करणीयम्। यतो हि -

विद्या ददाति विनयं विनयाद् याति पात्रताम्।

पात्रत्वाद् धनमाप्नोति धनाद् धर्मं ततः सुखम्॥

- आचार्य प्रताप

गुरुनानकस्य वचनानि

गुरुनानकस्य वचनानि 

एकदा कश्चन सामान्यः पुरुषः गुरुनानकस्य समीपम् आगत्य स्वस्य दारिद्र्यस्य कारणं पृष्टवान्। सः अतीव दुःखितः आसीत् यत् सः जीवने सर्वदा दरिद्रः एव आसीत्। तस्य मनसि एषा जिज्ञासा आसीत् यत् किमर्थं केचन जनाः धनिकाः भवन्ति, केचन च दरिद्राः। अतः सः गुरुनानकं पृष्टवान् - "हे गुरो! अहं किमर्थम् एतावत् दरिद्रः अस्मि? मम जीवने धनस्य सदैव अभावः कुतः?"

गुरुनानकः तस्य प्रश्नं श्रुत्वा गम्भीरतया चिन्तितवान्। ततः सः उत्तरितवान् - "हे मित्र! भवान् दरिद्रः भवति यतो हि भवान् किञ्चिदपि दातुं न पठितवान्। दानस्य महत्त्वं भवता न ज्ञातम्।" 

गुरुनानकस्य एतत् उत्तरं श्रुत्वा सः पुरुषः किञ्चित् व्याकुलः अभवत्। सः पुनः अवदत् - "परन्तु हे गुरो! मम हस्ते किमपि दातुं न उपलब्धम्। अहं दरिद्रः अस्मि, मम समीपे धनं नास्ति। कथं दानं करोमि?"

तदा गुरुनानकः करुणया तं दृष्ट्वा मन्दं हसित्वा अवदत् - "हे मित्र! भवता मुखात् स्मितं दातुं शक्यते। किं भवान् जानाति यत् एकं सरलं स्मितं कस्यचित् जनस्य जीवनं परिवर्तयितुं शक्नोति? भवता मुखेन विषादग्रस्तानां कृते मधुराणि वचनानि वक्तुं शक्यन्ते। एकं प्रेमपूर्णं वचनं कस्यचित् दुःखितस्य जनस्य हृदयं स्पृशति। भवता हस्ताभ्यां निर्धनानां किञ्चित् साहाय्यं दातुं शक्यते। यदि भवान् कस्यचित् वृद्धस्य जनस्य मार्गं पारयितुं साहाय्यं करोति, तदपि महत् दानम् एव। अतः हे मित्र! दानं केवलं धनेन एव न भवति।"

गुरुनानकस्य एतानि वचनानि श्रुत्वा तस्य पुरुषस्य दृष्टिः परिवर्तिता। सः अचिन्तयत् यत् यद्यपि सः धनेन दरिद्रः आसीत्, तथापि तस्य समीपे बहूनि सन्ति यानि सः अन्येभ्यः दातुं शक्नोति। तदा गुरुनानकः पुनः अवदत् - "स्मर, येन दातुं शक्यते, तेन किञ्चित् प्राप्तुम् अधिकारः लभ्यते। यदा भवान् अन्येभ्यः किञ्चित् ददाति, तदा भवतः हृदये आनन्दः जायते। एषः आनन्दः एव भवतः प्राप्तिः भविष्यति।"

एवं प्रकारेण गुरुनानकः तं पुरुषं बोधितवान् यत् दरिद्रता केवलं धनस्य अभावः न भवति। वास्तविकं दारिद्र्यं तु मनसः भवति, यदा मनुष्यः अन्येभ्यः किमपि दातुं न इच्छति। यः जनः सततं दानशीलः भवति, सः कदापि दरिद्रः न भवति। यतो हि तस्य हृदये सदैव आनन्दः विद्यते, यः आनन्दः सर्वेभ्यः धनेभ्यः अधिकः मूल्यवान् भवति।

अन्ते सः पुरुषः गुरुनानकं नमस्कृत्य गतवान्। तस्य मनसि नूतनः दृष्टिकोणः उत्पन्नः। सः अचिन्तयत् यत् अद्यप्रभृति सः सर्वदा प्रसन्नः भवेत्, सर्वेभ्यः स्मितं दद्यात्, सर्वेषां साहाय्यं कुर्यात्। एवं प्रकारेण सः स्वस्य दारिद्र्यं विस्मृत्य जीवनस्य वास्तविकं सौन्दर्यं ज्ञातुम् आरब्धवान्।

आचार्य प्रताप

सनातनः

25/10/2024

सनातनः 

सनातनशब्दस्य व्युत्पत्तिः अतीव महत्त्वपूर्णा वर्तते। अयं शब्दः द्वाभ्यां पदाभ्यां निर्मितः - सनः तनः च। सनः इति सनोति इत्यर्थः, यस्य तात्पर्यं भवति दानं करणं वा। तनः इति तनोति इत्यर्थः, यस्य अभिप्रायः विस्तारः। एवं सनः आधारः भवति, तनः च विस्तारः। अस्य गूढार्थः अस्ति यत् अस्मिन् विश्वे सर्वेऽपि वयम् एकस्यैव अणोः विस्ताराः स्मः, अर्थात् एकेनैव परमतत्त्वेन निर्मिताः। एषा एव सनातनस्य मूलाधारशिला वर्तते।

भारतीयः सनातनधर्मः सम्पूर्णरूपेण सत्यस्य आधारशिलायाम् अवस्थितः। अतएव सनातनः सर्वेषां हितकरं सत्यसिद्धान्तानां च प्रतिपादनं करोति। सनातनधर्मस्य मूलभूताः सिद्धान्ताः सर्वेषां प्राणिनां कल्याणाय भवन्ति। अयं धर्मः न केवलं आध्यात्मिकतायाः मार्गं प्रदर्शयति, अपि तु सामाजिकजीवनस्य सम्यक् सञ्चालनाय अपि मार्गदर्शनं करोति।

सनातनधर्मः जीवनस्य सर्वेषु पक्षेषु सन्तुलनं स्थापयितुं प्रयतते। अयं धर्मः चतुर्विधपुरुषार्थान् प्रतिपादयति - धर्मं, अर्थं, कामं, मोक्षं च। धर्मः नैतिकतायाः मार्गदर्शकः, अर्थः भौतिकसम्पत्तेः प्रतीकः, कामः मानवीयेच्छानां पूर्तिः, मोक्षश्च परमलक्ष्यम्। एतेषां चतुर्णां पुरुषार्थानां समन्वयेन मानवः सम्पूर्णजीवनं सफलतया यापयितुं शक्नोति।

सनातनधर्मस्य एका महत्त्वपूर्णा विशेषता अस्ति यत् अयं विविधतायाः स्वीकारं करोति। अनेकेषां देवतानां पूजा, विभिन्नानां दर्शनानां स्वीकृतिः, विविधानां आचाराणां सम्मानं च अस्य धर्मस्य विशालतां दर्शयति। अयं धर्मः "एकं सत् विप्राः बहुधा वदन्ति" इति सिद्धान्तम् अनुसरति, यस्य तात्पर्यं भवति यत् सत्यं एकमेव, किन्तु तस्य अभिव्यक्तिः विविधरूपेण भवितुम् अर्हति।

सनातनधर्मः कर्मणः सिद्धान्तम्, पुनर्जन्मनः विचारं, मोक्षस्य अवधारणां च प्रतिपादयति। कर्मसिद्धान्तः वदति यत् प्रत्येकं कर्म फलदायकं भवति। पुनर्जन्मनः विचारः जीवस्य विकासक्रमं व्याख्याति। मोक्षः च परमलक्ष्यरूपेण प्रतिपादितः, यत्र जीवः सर्वेभ्यः बन्धनेभ्यः मुक्तः भवति। एतेषां सिद्धान्तानां माध्यमेन मानवः स्वस्य जीवनस्य उद्देश्यं बुध्यते, स्वकर्मणः उत्तरदायित्वं स्वीकरोति, आत्मनः विकासाय च प्रयतते।

सनातनधर्मः योगस्य महत्त्वं प्रतिपादयति। योगः न केवलं शारीरिकस्वास्थ्यस्य साधनम्, अपि तु मानसिकशान्तेः, आध्यात्मिकोन्नतेः च मार्गः। अष्टाङ्गयोगः - यमः, नियमः, आसनम्, प्राणायामः, प्रत्याहारः, धारणा, ध्यानं, समाधिश्च - मानवस्य सर्वाङ्गीणविकासाय मार्गं प्रशस्यति।

वेदाः, उपनिषदः, भगवद्गीता, पुराणानि च सनातनधर्मस्य मूलग्रन्थाः सन्ति। एते ग्रन्थाः न केवलं आध्यात्मिकज्ञानं प्रयच्छन्ति, अपि तु जीवनस्य व्यावहारिकपक्षान् अपि सम्बोधयन्ति। एतेषु ग्रन्थेषु वर्णिताः सिद्धान्ताः अद्यापि प्रासङ्गिकाः सन्ति, ये मानवजीवनस्य विविधसमस्यानां समाधानं प्रस्तुवन्ति।

सनातनधर्मः प्रकृतेः सम्मानं, पर्यावरणस्य संरक्षणं च प्रबोधयति। अयं धर्मः सर्वान् प्राणिनः, वृक्षान्, नदीः, पर्वतान् च पूजनीयान् मन्यते। एतादृशी दृष्टिः पर्यावरणसंरक्षणस्य महत्त्वं प्रतिपादयति, या वर्तमानसमये अतीव प्रासङ्गिका वर्तते।

अन्ते च, सनातनधर्मः सर्वेषां प्राणिनां मध्ये एकत्वस्य भावनां प्रबोधयति - "वसुधैव कुटुम्बकम्" इति। अयं विचारः सम्पूर्णं विश्वं एकं कुटुम्बं मन्यते, यत्र सर्वे प्राणिनः परस्परं सम्बद्धाः सन्ति। एवं सनातनधर्मः मानवतायाः कल्याणाय, विश्वशान्त्यै च मार्गं प्रदर्शयति। सः सर्वेषां धर्माणां प्रति सम्मानं, सर्वेषां जीवानां प्रति करुणां, सर्वेषां प्रति सहिष्णुतां च प्रबोधयति। एवं सनातनधर्मः न केवलं व्यक्तिगतजीवनस्य उन्नतये, अपि तु समग्रविश्वस्य कल्याणाय च मार्गं प्रशस्यति।

आचार्य प्रताप

राधेश्यामस्य समुद्रकथा

1/10/204

राधेश्यामस्य समुद्रकथा

गम्भीरनीलसागरतटे लघुग्रामः आसीत्। तत्र निवसन्तः बहवः जनाः मत्स्यजीविनः आसन्। तेषु मत्स्यजीविषु एकः राधेश्यामः नाम आसीत्, यः स्वपरिवारपोषणाय प्रतिदिनं सागरं गच्छति स्म।

राधेश्यामः कुशलः मत्स्यजीवी आसीत्। सः सागरस्य प्रत्येकं तरङ्गं, प्रत्येकं प्रवाहं जानाति स्म। तस्य मनसि आसीत् यत् सागरः तस्य मित्रम् अस्ति, यः तं प्रतिदिनं स्वाङ्के आह्वयति, जीवनदायकान् मत्स्यान् च प्रयच्छति।

एकदा, यदा राधेश्यामः स्वनौकायाम् उपविष्टः आसीत्, तदा तेन अनुभूतं यत् सागरः असामान्यरूपेण शान्तः आसीत्। वायुः अपि न वहति स्म। राधेश्यामः अचिन्तयत् यत् अयं शुभदिनः भविष्यति, सः च बहून् मत्स्यान् ग्रहीतुं शक्ष्यति।

यदैव सः स्वजालं क्षिप्तवान्, तदैव अकस्मात् झञ्झावातः आगतः। आकाशः कृष्णमेघैः आच्छन्नः अभवत्, सागरे च उच्चतरङ्गाः उत्थितुम् आरब्धाः। राधेश्यामः स्वनौकां तटं प्रति नेतुम् अयतत, किन्तु झञ्झावातः अतीव प्रबलः आसीत्।

तस्मिन् दिने, राधेश्यामः कथञ्चित् जीवितः अभवत्, किन्तु तस्य नौका जालञ्च नष्टे अभवताम्। सः अतीव दुःखितः निराशश्च अभवत्। तेन चिन्तितं यत् सागरेण तस्य सह विश्वासघातः कृतः।

कतिपयदिनानन्तरं, यदा झञ्झावातः शान्तः अभवत्, राधेश्यामः पुनः सागरसमीपं गतवान्। तेन दृष्टं यत् सागरः पुनः शान्तः सुन्दरश्च आसीत्, यथा किमपि न घटितम्। राधेश्यामः अचिन्तयत् यत् कदाचित् एषा दुर्घटना आसीत्, सागरश्च तस्य मित्रम् एव अस्ति।

सः स्वसञ्चयात् नूतनां नौकाम् अक्रीणात्, पुनश्च मत्स्यग्रहणम् आरब्धवान्। कतिचन मासाः व्यतीताः, राधेश्यामश्च स्वपूर्वानुभवं विस्मृतवान्।

किन्तु पुनरपि, यदा राधेश्यामः गम्भीरसागरे आसीत्, तदा झञ्झावातः आगतः। अस्मिन् समये झञ्झावातः अधिकं भयङ्करः आसीत्। राधेश्यामस्य नौका सर्वतः तरङ्गैः परिवेष्टिता अभवत्। सः अक्रोशत्, सागरं प्रति प्रार्थयत, किन्तु न किमपि फलम् अभवत्। तस्य नौका मग्ना अभवत्, सः च कथमपि तरन् तटं प्राप्तवान्।

अस्मिन् समये राधेश्यामः अतीव क्रुद्धः आसीत्। तेन अनुभूतं यत् सागरः तस्य मित्रं न, अपि तु विश्वासघातकः अस्ति। सः सागरसमीपं गत्वा अक्रोशत्, "त्वं मम विश्वासं भग्नवान् असि! अहं त्वां मित्रं मन्ये स्म, किन्तु त्वं मां वञ्चितवान् असि!"

राधेश्यामः सागरात् दूरे स्थातुं निश्चितवान्। सः ग्रामे एव निवसन् कृषिं कर्तुम् आरब्धवान्। किन्तु तस्य मनः सदैव सागरं प्रति आकृष्टम् आसीत्।

कतिचनानि वर्षाणि व्यतीतानि। एकदा, राधेश्यामः पुनः सागरतटं गतवान्। सागरः शान्तः सुन्दरश्च आसीत्, यथा तम् आह्वयन्। राधेश्यामस्य मनः पुनः सागरं प्रति गन्तुम् अलोलुप्यत।

तेन चिन्तितम्, "कदाचित् अस्मिन् समये भिन्नं भविष्यति। कदाचित् सागरः इदानीं मां न वञ्चयिष्यति।" सः च पुनः नौकाम् आदाय सागरं प्रति प्रस्थितवान्।

किन्तु इतिहासः पुनः आवृत्तः। यदैव राधेश्यामः गम्भीरजले प्राप्नोत्, तदैव झञ्झावातः आगतः। अस्मिन् समये, राधेश्यामः न रक्षितुं शक्तः। सागरः तं स्वस्मिन् लीनं कृतवान्।

ग्रामस्य जनाः राधेश्यामस्य कथां स्मृतवन्तः। तैः उक्तं यत् राधेश्यामः पुनः पुनः सागरे विश्वासम् अकरोत्, किन्तु सागरेण प्रत्येकं वारं तस्य सह विश्वासघातः कृतः।

इयं कथा स्मारयति यत् वयं कदाचित् तेषु वस्तुषु जनेषु वा पुनः पुनः विश्वासं कुर्मः ये अस्मान् वञ्चयन्ति। इयं कथा अस्मान् सावधानान् भवितुं स्वानुभवेभ्यः च शिक्षितुं स्मारयति।

अन्ते, ग्रामस्य वृद्धैः एते श्लोकाः उद्धृताः, ये अस्याः कथायाः सारं प्रस्तुवन्ति:

पीत्वापि कतिवारं वै लवणं सागरोदकम्।

एवं विश्वासघात्येव वारंवारं करोति वै।।

अर्थात्, "यथा कश्चित् पुनः पुनः सागरस्य लवणजलं पिबति, तथैव कश्चित् पुनः पुनः विश्वासघातं करोति।"

एतेन श्लोकेन राधेश्यामस्य कथा गम्भीरम् अर्थं प्राप्नोति, या न केवलं सागरमत्स्यजीवयोः सम्बन्धं, अपि तु जीवनस्य अन्यान् अंशान् अपि प्रतिबिम्बयति। इयं कथा स्मारयति यत् अस्माभिः स्वानुभवेभ्यः शिक्षितव्यं, सावधानतया च विश्वासः कर्तव्यः।

आचार्य प्रताप