बालकस्य दिनचर्या

बालकस्य दिनचर्या

एकस्मिन् रमणीये ग्रामे सोमः नाम एकः बुद्धिमान् बालकः वसति स्म। तस्य गृहं वृक्षैः परिवृतम् आसीत्। सः प्रतिदिनं ब्राह्ममुहूर्ते उत्थाय प्रथमं मस्तकेन पितरौ नमति स्म। ततः स्नानं कृत्वा शुद्धैः वस्त्रैः सज्जितः भूत्वा पूजागृहं गच्छति स्म।

पूजागृहे प्रविश्य सः मुखेन मधुरया वाण्या वेदमन्त्रान् वदति स्म। तस्य मन्त्रोच्चारणं श्रुत्वा सर्वे जनाः प्रसन्नाः भवन्ति स्म। गृहे माता यदा धूपं प्रज्वालयति, तदा सः नासिकया तस्य सुगन्धं जिघ्रति स्म। तेन तस्य मनः प्रसन्नं भवति स्म।

यदा माता प्रसादं ददाति, तदा सः जिह्वया तं प्रसादम् आस्वादयति स्म। प्रसादस्य माधुर्यं तस्य जिह्वायां चिरं तिष्ठति स्म। नेत्राभ्यां सः श्रद्धया देवमूर्तीः पश्यति स्म। देवानां दर्शनेन तस्य हृदयं भक्तिभावेन पूर्णं भवति स्म।

प्रातःकालीनं पूजनं समाप्य यदा वृद्धः पुरोहितः वेदमन्त्रान् पठति, तदा सः कर्णेन एकाग्रतया शृणोति स्म। विद्यालयं गच्छन् स्कन्धेन गुरूणि पुस्तकानि वहति स्म। मार्गे मित्राणि मिलन्ति स्म, तैः सह संवदन् गच्छति स्म।

विद्यालये कक्षायां सः हस्तेन सुन्दरम् अक्षरं लिखति स्म। तस्य लेखनं दृष्ट्वा शिक्षकाः प्रसन्नाः भवन्ति स्म। पुस्तकानि पठन् अङ्गुल्या पृष्ठानि स्पृशति स्म। यदा किमपि महत्त्वपूर्णं पाठ्यांशं पश्यति, तदा अङ्गुष्ठेन पुस्तकं सम्पीडयति स्म, येन तत् पृष्ठं न गच्छेत्।

कक्षायां शिक्षकः यदा प्रश्नं पृच्छति, तदा सः तर्जन्या उत्तरं सङ्केतयति स्म। तस्य बुद्धिमत्तां दृष्ट्वा सर्वे छात्राः आश्चर्यचकिताः भवन्ति स्म। मध्याह्ने क्रीडाक्षेत्रे गत्वा सः पादेन कन्दुकं प्रहरति स्म। तेन सह अन्ये बालकाः अपि क्रीडन्ति स्म।

क्रीडायाः समये सः शरीरेण नानाविधाः चेष्टाः करोति स्म। कदाचित् धावति स्म, कदाचित् कूर्दति स्म, कदाचित् नृत्यति स्म। एवं क्रीडया तस्य शरीरं स्वस्थं बलवच्च भवति स्म।

सायंकाले गृहं प्रत्यागत्य सः मनसा दिवसस्य सर्वाः घटनाः चिन्तयति स्म। किं मया अद्य नूतनं ज्ञातम्? कः पाठः पठितः? काः क्रीडाः कृताः? एवं विचारयन् सः स्वकर्माणि स्मरति स्म।

रात्रौ शयनात् पूर्वं सः हृदयेन दिवसस्य सर्वाः अनुभूतीः अनुभवति स्म। कदाचित् हर्षः, कदाचित् विषादः, कदाचित् उत्साहः - एवं नानाविधाः भावाः तस्य हृदये स्फुरन्ति स्म।

एवं सोमस्य दिनचर्या सर्वैः अङ्गैः कर्माणि कुर्वन्ती आनन्ददायिनी आसीत्। सः अध्ययनेन बुद्धिं विकासयति स्म, क्रीडया शरीरं पुष्टं करोति स्म, भक्त्या मनः शुद्धं करोति स्म, सदाचारेण यशः प्राप्नोति स्म।

तस्य एषा दिनचर्या सर्वेषां कृते आदर्शभूता आसीत्। ग्रामस्य सर्वे जनाः तं प्रशंसन्ति स्म। एवं सः सर्वैः अङ्गैः सद्गुणान् विकसयन् सुखेन जीवनं यापयति स्म।

इति श्रीसोमस्य दिनचर्या समाप्ता।

जन्मोत्सवे न्येगदानस्य कथा

जन्मोत्सवे न्येगदानस्य कथा

कदाचिद् एकस्मिन् कुले महर्षिणा प्रसूतश्च एकः पुत्रः आसीत्। तस्य माता गर्भिणी आसीत्। तदा कुलस्य जेष्ठा सनुषा (सास) अन्यास्तु कन्यकास (ननद) तथा देवरः एकत्र आगत्य तां गर्भिणीं प्रति प्रेमेण प्रणमन्तः तस्याः प्रसवं समर्थयन्तः।

ते सर्वे एव मानवाः, न केवलं तौ माता-पितरौ, किन्तु पुरा-प्रवृद्धाः कुल-सदस्या अपि तस्याः शुश्रूषामकुर्वन्। यतः कुलस्य जेष्ठाः कृतज्ञाः, दयालवः, आज्ञाकारिणश्च आसन्। ते वार्धक्ये उपनीतास्तथापि कृतकृत्याः भवन्ति यदा ते जच्चा-बच्चस्य सेवाकर्मणि व्यापृताः भवन्ति।

प्रसवकाले तु ते निरन्तरं तस्याः शुश्रूषामकुर्वन्। यद्यपि प्रसवं कष्टदायकम् आसीत्, तथापि ते तस्याः सहायकाः आसन्। प्रसवोत्तरम् अपि ते बालकस्य तत्काल देखरेखम् अकुर्वन्। मातृणि छिन्न-छिन्नेषु वस्त्रेषु निश्चिन्तेन शयनाद् उत्थाप्यमानायाः, ते स्वीयमण्डलं अवलोक्य न्येगान् अदद्युः।

प्रत्येकस्य कुलस्य परंपरा आसीत्, यस्य मूलं कारणमेतद् आसीत् - जच्चा-बच्चस्य काङ्क्षिता सेवा। कुलस्य जेष्ठाः यद्यपि वार्धक्येनोपनीताः आसन्, तथापि ते वर्तमाने काले अपि जच्चा-बच्चस्य देखरेखाम् अकुर्वन्। ते इमं बालकं तस्य जननीं च प्रेमेण पालयन्ति, रक्षन्ति च।

एकदा महर्षेः पुत्रस्य जन्मोत्सवे कुलस्य सर्वे एव सदस्या आसन्। सास, ननद्, देवर, तथा अन्यास्ते कुल-जनाः सर्वे एव आगत्य तां गर्भिणीं प्रत्यक्षं दृष्ट्वा प्रेमेण प्रणमन्तः। ते अकाल-प्रसवस्य भयात् उत्कण्ठिताः आसन्। प्रसवकाले ते सर्वे एव तत्काल तस्याः सहायकाः आसन्।

प्रसवोत्तरम् अपि ते बालकस्य तत्काल देखरेखम् अकुर्वन्। मातृणि छिन्न-छिन्नेषु वस्त्रेषु निश्चिन्तेन शयनाद् उत्थाप्यमानायाः, ते स्वीयमण्डलं अवलोक्य प्रेमतः न्येगान् अदद्युः। साः सा परंपरा शतशः वत्सरेषु प्रचलिता आसीत्।

यतः ते सर्वे एव मानवाः, न केवलं तौ माता-पितरौ, किन्तु पुरा-प्रवृद्धाः कुल-सदस्या अपि तस्याः शुश्रूषामकुर्वन्। लोभ-मोह-क्रोधादिभिः अप्रभावितास्ते कुल-सदस्याः उपकारकाः आसन्। ते दयालवः, आज्ञाकारिणश्च आसन्।

कदाचित् कस्यचिद् कुलस्य जेष्ठाः स्वल्पं एव जच्चा-बच्चस्य देखरेखां कुर्वन्ति, ततः न्येगदानस्यापि परंपरा क्षीण्या भवति। यतः तदा तस्य कुलस्य प्रधाना प्रथा उच्छिन्ना भवति। कुल-सदस्यानां सेवा-शक्तेः अभावात् तस्याः परंपराया अप्राप्तिः भवति।

अतः वर्तमाने काले अपि यावतः कुल-सदस्या जच्चा-बच्चस्य सेवाकर्मणि व्यापृताः भवन्ति, तावन्तः एव न्येगदानस्य परंपराम् अनुसरन्ति। अन्यथा तस्याः परंपराया अवसानमेव भवेत्। जच्चा-बच्चस्य सविषये सेवायाः कृते यतस्व एव, ततः एव तव कुलस्य न्येगदानस्य परंपरा जीवन्ती भविष्यति।

आचार्य प्रताप 

@à la une

अथ कथा

॥ श्री: ॥

अथ कथा प्रारभ्यते ॥

रम्ये वनोद्याने सर्वे पशवः सुखेन निवसन्ति स्म। तत्र एका मादागजी एका मादाश्वानी च मित्रभावेन वसतः स्म। उभे अपि स्वस्वजीवने सन्तुष्टे आस्ताम्। एकदा दैवयोगात् उभे अपि युगपत् गर्भिण्यौ अभवताम्।

मादाश्वानी अतीव प्रसन्ना अभवत्। सा प्रतिदिनं मादागज्याः समीपम् आगत्य तया सह गर्भकालीनानुभवान् आदानप्रदानं करोति स्म। उभे अपि भाविमातरौ स्वस्वशिशूनां विषये चिन्तयन्त्यौ कालं यापयतः स्म।

त्रिमासाः व्यतीताः। एकस्मिन् शुभदिने मादाश्वानी षट् सुन्दरान् शावकान् अजनयत्। सर्वे शावकाः स्वस्थाः बलिनश्च आसन्। मादागजी अपि स्वसख्याः सफलप्रसवाय हृष्टा अभवत्।

कालः शीघ्रं व्यतीतः। षण्मासानन्तरं मादाश्वानी पुनः गर्भिणी अभवत्। नवमासान्ते सा द्वादश शावकान् अजनयत्। एवं क्रमः अनवरतं प्रचलति स्म।

मादाश्वान्याः प्रथमजाताः शावकाः क्रमेण वृद्धिं प्राप्नुवन्। ते सर्वे क्रीडनशीलाः, चपलाः, आज्ञाकारिणश्च आसन्। वनोद्यानस्य अन्ये पशवः अपि तेषां शावकानां व्यवहारेण प्रसन्नाः आसन्।

अष्टादशमासेषु व्यतीतेषु मादाश्वानी एकदा चिन्तापरा अभवत्। सा अपश्यत् यत् स्वशावकाः वयस्काः भवन्ति, परन्तु तस्याः सखी मादागजी अद्यापि गर्भिणी एव आसीत्। सा किञ्चित् चिन्तिता अभूत्।

एकस्मिन् दिने सा धैर्यं धृत्वा मादागजीम् उपसृत्य विनयेन अपृच्छत् - 

"प्रिये सखि! किं त्वं निश्चितं गर्भिणी एव असि? आवां युगपत् गर्भिण्यौ आस्व। परन्तु अहं त्रिवारं शावकान् अजनयम्। मम सर्वे शावकाः इदानीं पूर्णविकसिताः सन्ति। त्वं तु अद्यापि गर्भिणी एव दृश्यसे। किं कारणम्?"

मादागजी स्मितपूर्वकं शान्तभावेन उवाच - 

"हे प्रिये सखि! त्वं मम चिन्तां मा कुरु। एकं महत्त्वपूर्णं तथ्यं श्रृणु। अहं मादागजी अस्मि, न तु श्वानशाविका। मम प्रकृतिः भिन्ना अस्ति। अहं द्वयोः वर्षयोः एकमेव शिशुं जनयामि।"

सा विरम्य पुनः अवदत् - 

"परन्तु यदा मम शिशुः धरातलं स्पृशति, तदा सम्पूर्णा वसुन्धरा तस्य महाप्रभावम् अनुभवति। यदा स राजमार्गे गच्छति, तदा सर्वे मानवाः विस्मयविमुग्धाः भूत्वा तिष्ठन्ति। ते तस्य गौरवं, तस्य महत्त्वं च अनुभवन्ति। यतः मम प्रसूतिः महती, दिव्या, अलौकिका च भवति।"

मादाश्वानी तस्याः वचनानि श्रुत्वा किञ्चित् विचारमग्ना अभवत्। तदा मादागजी पुनः अवदत् - 

"प्रिये! प्रत्येकस्य जीवस्य स्वकीया विशेषता भवति। त्वं स्वल्पकाले बहून् शावकान् जनयसि, ते च शीघ्रमेव वृद्धिं प्राप्नुवन्ति। एषा तव विशेषता। अहं दीर्घकाले एकं महाबलं गजशावकं जनयामि। एषा मम विशेषता। उभे अपि विशेषते स्वस्वस्थाने महत्त्वपूर्णे स्तः।"

एवं श्रुत्वा मादाश्वानी प्रसन्ना अभवत्। सा अवगच्छत् यत् प्रत्येकस्य जीवस्य स्वकीयः कालः, स्वकीया शक्तिः, स्वकीयं महत्त्वं च भवति। न केनापि सह तुलना करणीया।

तस्मात् एषा कथा सर्वेभ्यः एतत् शिक्षयति यत् यदा वयं परेषां शीघ्रसफलतां पश्यामः, तदा स्वविश्वासं न त्यजेम। यदि अस्माकम् आशीर्वादाः विलम्बेन आगच्छन्ति, तर्हि निराशाः न भवेम।

नीति

कालः स्वकीयो भवति प्रत्येकस्य प्रकृष्टधीः।

धैर्यं धृत्वा प्रतीक्षस्व महत्कार्यं महाफलम्॥

आचार्य प्रताप 

कृत

कथा-मञ्जरी से.....

#आचार्य_प्रताप #acharypratap #acharyapratap #संस्कृत #कथामञ्जरी

॥ श्रीकृष्णस्य विश्वरूपदर्शनम् - अर्जुनस्य अनुभवः ॥

॥ श्रीकृष्णस्य विश्वरूपदर्शनम् - अर्जुनस्य अनुभवः ॥

पुरा कुरुक्षेत्रे महायुद्धस्य प्रारम्भे एकः अद्भुतः प्रसङ्गः अभवत्। तत्र पार्थः अर्जुनः स्वस्य सारथिना श्रीकृष्णेन सह आसीत्। स तु महायोद्धा सन् अपि विषादग्रस्तः आसीत्।

एकदा स श्रीकृष्णम् अपृच्छत् - "हे कृष्ण! भवान् स्वयं कः? कथं भवान् सर्वज्ञः? कथं भवान् सर्वशक्तिमान्? मम संशयं निवारयतु भवान्।"

श्रीकृष्णः प्रसन्नः भूत्वा अब्रवीत् - "हे पार्थ! पश्य मम विश्वरूपम्। दिव्यं ददामि ते चक्षुः।"

ततः अर्जुनः दिव्यदृष्ट्या अपश्यत् अद्भुतं विश्वरूपम्। तत्र सहस्रशः सूर्याः, चन्द्राः, नक्षत्राणि च एकत्र दृश्यन्ते स्म। सर्वाणि भूतानि तस्मिन् विराट्स्वरूपे विलीनानि आसन्।

देवाः, गन्धर्वाः, यक्षाः, सिद्धाः, किन्नराः च सर्वे तं नमस्कुर्वन्ति स्म। ब्रह्मा अपि स्वकमले उपविष्टः तं स्तौति स्म। शिवः त्रिशूलधारी तस्य स्तुतिं करोति स्म।

अर्जुनः विस्मयाविष्टः सन् अपश्यत् यत् सर्वं जगत् तस्मिन् एव प्रतिष्ठितम्। स एव सृष्टिः, स एव स्थितिः, स एव प्रलयः। स एव कालः, स एव धर्मः, स एव सत्यम्।

भीतः सन् अर्जुनः अवदत् - "हे प्रभो! भवान् एव परं ब्रह्म, भवान् एव सनातनः धर्मः, भवान् एव विश्वस्य आधारः। नमामि त्वां सहस्रशः।"

"हे अनन्त! हे देवेश! हे जगन्निवास! भवान् सत् च असत् च तत्परं च। भवतः महिमा अवर्णनीया। कथं वयं भवन्तं न नमस्कुर्याम? ब्रह्मणः अपि आदिकर्ता भवान्।"

श्रीकृष्णः करुणापूर्णदृष्ट्या अर्जुनम् अपश्यत्। ततः अब्रवीत् - "हे पार्थ! मया दर्शितं विश्वरूपं दुर्लभम्। न वेदैः, न तपसा, न दानेन, न यज्ञैः शक्यं द्रष्टुम्। केवलं भक्त्या अहं ज्ञातुं शक्यः।"

"यः मां पश्यति सर्वत्र, सर्वं च मयि पश्यति, तस्य अहं न प्रणश्यामि, स च मे न प्रणश्यति। यो मद्भक्तः सर्वभूतेषु मैत्रीं करोति, स मां प्राप्नोति।"

अर्जुनः प्रणम्य अवदत् - "हे कृष्ण! अद्य मम अज्ञानं नष्टम्। भवतः कृपया अहं सर्वं जानामि। करिष्यामि भवतः वचनम्।"

एवं श्रीकृष्णस्य विश्वरूपदर्शनेन अर्जुनस्य सर्वे संशयाः नष्टाः। स ज्ञातवान् यत् श्रीकृष्णः एव परमात्मा, स एव सर्वस्य आधारः, स एव सर्वस्य कारणम्।

तस्मात् कालात् अर्जुनः दृढभक्तिं कृत्वा श्रीकृष्णस्य सेवायां रतः अभवत्। स सर्वेषु भूतेषु श्रीकृष्णस्य दर्शनं कृत्वा धर्मयुद्धं कृतवान्।

इदं विश्वरूपदर्शनं सर्वेषां मानवानां कृते महत् शिक्षणम् अस्ति। यथा अर्जुनः श्रीकृष्णस्य माहात्म्यं ज्ञात्वा कृतकृत्यः अभवत्, तथैव वयम् अपि श्रीकृष्णस्य भक्तिं कृत्वा जीवनस्य परमं लक्ष्यं प्राप्तुं शक्नुमः।

यः एतत् पठति, श्रृणोति वा, स अपि श्रीकृष्णस्य कृपापात्रं भवति। तस्य सर्वे मनोरथाः पूर्यन्ते, स च परमां शान्तिं प्राप्नोति।

॥ इति श्रीकृष्णस्य विश्वरूपदर्शनम् - अर्जुनस्य अनुभवः समाप्तः ॥