सनातनः

25/10/2024

सनातनः 

सनातनशब्दस्य व्युत्पत्तिः अतीव महत्त्वपूर्णा वर्तते। अयं शब्दः द्वाभ्यां पदाभ्यां निर्मितः - सनः तनः च। सनः इति सनोति इत्यर्थः, यस्य तात्पर्यं भवति दानं करणं वा। तनः इति तनोति इत्यर्थः, यस्य अभिप्रायः विस्तारः। एवं सनः आधारः भवति, तनः च विस्तारः। अस्य गूढार्थः अस्ति यत् अस्मिन् विश्वे सर्वेऽपि वयम् एकस्यैव अणोः विस्ताराः स्मः, अर्थात् एकेनैव परमतत्त्वेन निर्मिताः। एषा एव सनातनस्य मूलाधारशिला वर्तते।

भारतीयः सनातनधर्मः सम्पूर्णरूपेण सत्यस्य आधारशिलायाम् अवस्थितः। अतएव सनातनः सर्वेषां हितकरं सत्यसिद्धान्तानां च प्रतिपादनं करोति। सनातनधर्मस्य मूलभूताः सिद्धान्ताः सर्वेषां प्राणिनां कल्याणाय भवन्ति। अयं धर्मः न केवलं आध्यात्मिकतायाः मार्गं प्रदर्शयति, अपि तु सामाजिकजीवनस्य सम्यक् सञ्चालनाय अपि मार्गदर्शनं करोति।

सनातनधर्मः जीवनस्य सर्वेषु पक्षेषु सन्तुलनं स्थापयितुं प्रयतते। अयं धर्मः चतुर्विधपुरुषार्थान् प्रतिपादयति - धर्मं, अर्थं, कामं, मोक्षं च। धर्मः नैतिकतायाः मार्गदर्शकः, अर्थः भौतिकसम्पत्तेः प्रतीकः, कामः मानवीयेच्छानां पूर्तिः, मोक्षश्च परमलक्ष्यम्। एतेषां चतुर्णां पुरुषार्थानां समन्वयेन मानवः सम्पूर्णजीवनं सफलतया यापयितुं शक्नोति।

सनातनधर्मस्य एका महत्त्वपूर्णा विशेषता अस्ति यत् अयं विविधतायाः स्वीकारं करोति। अनेकेषां देवतानां पूजा, विभिन्नानां दर्शनानां स्वीकृतिः, विविधानां आचाराणां सम्मानं च अस्य धर्मस्य विशालतां दर्शयति। अयं धर्मः "एकं सत् विप्राः बहुधा वदन्ति" इति सिद्धान्तम् अनुसरति, यस्य तात्पर्यं भवति यत् सत्यं एकमेव, किन्तु तस्य अभिव्यक्तिः विविधरूपेण भवितुम् अर्हति।

सनातनधर्मः कर्मणः सिद्धान्तम्, पुनर्जन्मनः विचारं, मोक्षस्य अवधारणां च प्रतिपादयति। कर्मसिद्धान्तः वदति यत् प्रत्येकं कर्म फलदायकं भवति। पुनर्जन्मनः विचारः जीवस्य विकासक्रमं व्याख्याति। मोक्षः च परमलक्ष्यरूपेण प्रतिपादितः, यत्र जीवः सर्वेभ्यः बन्धनेभ्यः मुक्तः भवति। एतेषां सिद्धान्तानां माध्यमेन मानवः स्वस्य जीवनस्य उद्देश्यं बुध्यते, स्वकर्मणः उत्तरदायित्वं स्वीकरोति, आत्मनः विकासाय च प्रयतते।

सनातनधर्मः योगस्य महत्त्वं प्रतिपादयति। योगः न केवलं शारीरिकस्वास्थ्यस्य साधनम्, अपि तु मानसिकशान्तेः, आध्यात्मिकोन्नतेः च मार्गः। अष्टाङ्गयोगः - यमः, नियमः, आसनम्, प्राणायामः, प्रत्याहारः, धारणा, ध्यानं, समाधिश्च - मानवस्य सर्वाङ्गीणविकासाय मार्गं प्रशस्यति।

वेदाः, उपनिषदः, भगवद्गीता, पुराणानि च सनातनधर्मस्य मूलग्रन्थाः सन्ति। एते ग्रन्थाः न केवलं आध्यात्मिकज्ञानं प्रयच्छन्ति, अपि तु जीवनस्य व्यावहारिकपक्षान् अपि सम्बोधयन्ति। एतेषु ग्रन्थेषु वर्णिताः सिद्धान्ताः अद्यापि प्रासङ्गिकाः सन्ति, ये मानवजीवनस्य विविधसमस्यानां समाधानं प्रस्तुवन्ति।

सनातनधर्मः प्रकृतेः सम्मानं, पर्यावरणस्य संरक्षणं च प्रबोधयति। अयं धर्मः सर्वान् प्राणिनः, वृक्षान्, नदीः, पर्वतान् च पूजनीयान् मन्यते। एतादृशी दृष्टिः पर्यावरणसंरक्षणस्य महत्त्वं प्रतिपादयति, या वर्तमानसमये अतीव प्रासङ्गिका वर्तते।

अन्ते च, सनातनधर्मः सर्वेषां प्राणिनां मध्ये एकत्वस्य भावनां प्रबोधयति - "वसुधैव कुटुम्बकम्" इति। अयं विचारः सम्पूर्णं विश्वं एकं कुटुम्बं मन्यते, यत्र सर्वे प्राणिनः परस्परं सम्बद्धाः सन्ति। एवं सनातनधर्मः मानवतायाः कल्याणाय, विश्वशान्त्यै च मार्गं प्रदर्शयति। सः सर्वेषां धर्माणां प्रति सम्मानं, सर्वेषां जीवानां प्रति करुणां, सर्वेषां प्रति सहिष्णुतां च प्रबोधयति। एवं सनातनधर्मः न केवलं व्यक्तिगतजीवनस्य उन्नतये, अपि तु समग्रविश्वस्य कल्याणाय च मार्गं प्रशस्यति।

आचार्य प्रताप

लक्ष्म्याः चक्रम्

4/10/2024

लक्ष्म्याः चक्रम्

---------------------

पुरा कस्मिंश्चित् काले भारतवर्षे सूर्यनगरं नाम एकं समृद्धं राज्यमासीत्। तत्र सूर्यवर्धनः नाम राजा राज्यमकरोत्। सः अतीव शक्तिशाली धनवान् च आसीत्। तस्य राज्ये सर्वेऽपि जनाः सुखेन निवसन्ति स्म। राजा स्वस्य वैभवेन अतीव गर्वितः आसीत्। सः मन्यते स्म यत् तस्य शक्तिः धनं च सदैव स्थास्यति।

एकदा एकः संन्यासी राज्ञः दरबारम् आगच्छत्। सः राजानं दृष्ट्वा अवदत्, "हे राजन्! भवतः राज्यं समृद्धं सुन्दरं च वर्तते। किन्तु स्मरतु यत् संसारे किमपि स्थिरं न भवति। यत् अद्य अस्ति, श्वः न भविष्यति। लक्ष्मीः चञ्चला भवति।"

राजा संन्यासिनः वचनं श्रुत्वा उपहासमकरोत्। सः अवदत्, "हे साधो! भवान् किं वदति? मम शक्तिः धनं च कदापि न गमिष्यति। अहं सर्वशक्तिमान् अस्मि। मां कोऽपि न परिजेष्यति।"

संन्यासी तूष्णीम् अभवत्। सः मन्दं हसन् प्रतस्थे। 

कालः व्यतीयाय। राजा स्वस्य अहङ्कारे मग्नः अभवत्। सः प्रजायाः कल्याणं विस्मृत्य केवलं स्वस्य सुखोपभोगे लीनः अभवत्। सः प्रासादे नित्यं विलासमयं जीवनं यापयति स्म। तस्य मन्त्रिणः अपि तमनुसृत्य स्वार्थपराः अभवन्।

शनैः शनैः राज्यस्य स्थितिः विगड़्तुम् आरभत। प्रजा दुःखिता अभवत्। कृषकाः व्यापारिणश्च कष्टेन जीवनं यापयन्ति स्म। राज्ये चौर्यं हिंसा च वर्धितुम् आरभत। किन्तु राजा एतत् सर्वं न अपश्यत्। सः स्वस्य प्रासादे सुखेन निवसन् आसीत्।

एकदा राज्ञः शत्रवः एतां परिस्थितिं ज्ञात्वा राज्यम् आक्रमितुं निश्चिताः अभवन्। ते गुप्तचरान् प्रेषयित्वा सर्वां सूचनां प्राप्नुवन्। अन्ते, एकस्मिन् दिने शत्रवः सहसा राज्यम् आक्रान्तवन्तः।

राजा सूर्यवर्धनः स्वसेनां गृहीत्वा युद्धाय निर्गतः। किन्तु तस्य सेना दुर्बला आसीत्। सैनिकाः युद्धकौशलं विस्मृताः आसन्। अतः युद्धे राजा पराजितः अभवत्। शत्रवः सर्वं राज्यं स्वाधीनं कृतवन्तः।

राजा सूर्यवर्धनः सर्वं विहाय पलायितः। इदानीं तस्य पार्श्वे न राज्यम् आसीत्, न धनम्, न च वैभवम्। सः साधारणः जनः इव जीवितुम् आरभत। तदा तस्य मनसि संन्यासिनः वचनानि स्मृतिपथम् आगतानि।

सः अचिन्तयत्, "अहो! कथं मया एतादृशं कृतम्? मम अहङ्कारः एव मम पतनस्य कारणम् अभवत्। संन्यासी सत्यमेव अवदत् यत् संसारे किमपि स्थिरं न भवति।"

एवं चिन्तयन् सः एकं वनं प्रविष्टः। तत्र सः एकं कुटीरं दृष्टवान्। तस्मिन् कुटीरे स एव संन्यासी निवसति स्म यः पूर्वं राजदरबारम् आगतवान्। राजा तं दृष्ट्वा विस्मितः अभवत्।

संन्यासी राजानं दृष्ट्वा स्मितवान्। सः अवदत्, "आगच्छतु महाराज! स्वागतं भवतः। अहं जानामि यत् भवान् किमनुभवति। किन्तु एतत् जीवनस्य सत्यम् अस्ति। लक्ष्मीः सदैव चक्रवत् भ्रमति। कदाचित् आगच्छति, कदाचित् गच्छति। एषः संसारस्य नियमः।"

राजा संन्यासिनः पादयोः पतित्वा क्षमां याचितवान्। सः अवदत्, "हे गुरो! मया महान् अपराधः कृतः। मम अहङ्कारः एव मम विनाशस्य कारणम् अभवत्। कृपया मां मार्गं दर्शयतु।"

संन्यासी राजानम् उत्थाप्य अवदत्, "हे वत्स! भवता किमपि अपराधः न कृतः। एषः अनुभवः भवतः जीवने महत्त्वपूर्णः पाठः अस्ति। इदानीं भवान् जानाति यत् जीवने विनम्रता कीदृशी महत्त्वपूर्णा भवति। धनं वैभवं च सदैव न तिष्ठति। अस्माकं कर्तव्यं भवति यत् वयं सर्वदा परोपकाराय जीवेम। एवं कृते अस्माकं जीवनं सार्थकं भविष्यति।"

राजा संन्यासिनः उपदेशं श्रुत्वा नवजीवनम् अनुभूतवान्। सः तत्रैव संन्यासिना सह वने वस्तुम् आरभत। सः लोकोपकाराय स्वजीवनं समर्पितवान्।

कालान्तरे सः महान् साधुः अभवत्। बहवः जनाः तस्य उपदेशं श्रोतुम् आगच्छन्ति स्म। सः सर्वान् एतदेव वदति स्म -

"सूर्योदयच्या अस्तमये, चशयनम्,

जहात लक्ष्मीर्पीचक्रवर्तिनम्।"

अर्थात्, यथा सूर्यः उदेति अस्तं च गच्छति, तथैव लक्ष्मीः अपि चक्रवत् भ्रमति। कदाचित् आगच्छति, कदाचित् गच्छति। एषः जीवनस्य नियमः अस्ति।

अनेन प्रकारेण राजा सूर्यवर्धनः स्वजीवने महत्त्वपूर्णं पाठम् अशिक्षत। सः अवगतवान् यत् जीवने अहङ्कारः न कर्तव्यः, विनम्रतया वर्तितव्यम्, परोपकाराय जीवितव्यं च। एवं कृते एव मानवजीवनं सफलं सार्थकं च भवति।

आचार्य प्रताप

दुर्जनमैत्र्याः परिणामः

दुर्जनमैत्र्याः परिणामः

पुरा कस्मिंश्चित् सुरम्ये ग्रामे सुमतिः नाम कश्चन सज्जनः निवसति स्म। स धर्मपरायणः, सत्यवादी, परोपकारी च आसीत्। तस्य सद्गुणैः प्रभावितः सर्वेऽपि ग्रामवासिनः तं बहु सम्मानयन्ति स्म। सुमतेः गृहे सर्वदा अतिथयः आगच्छन्ति स्म, यान् स सादरं सत्करोति स्म।

एकदा तस्मिन् ग्रामे दुर्मतिः नाम कश्चन आगन्तुकः प्राविशत्। स दुराचारी, दुरादृष्टिः, दुराऽऽवासी च आसीत्। तस्य वेषभूषा मलिना, वाणी कटुका, दृष्टिश्च कूटिला आसीत्। ग्रामस्य जनाः तं दृष्ट्वैव भीताः अभवन्। केचन तं ग्रामात् निष्कासयितुम् अपि प्रयतन्ते स्म।

सुमतिः तु करुणया प्रेरितः सन् तस्य सहायतां कर्तुम् अचिन्तयत्। स दुर्मतिम् उपगम्य अवदत् - "भो आगन्तुक! स्वागतं ते अस्मिन् ग्रामे। कुतः आगतोऽसि? किं ते नाम? कथं ते सहायता करणीया?"

दुर्मतिः प्रथमं तु सन्दिग्धः आसीत्, किन्तु सुमतेः मधुरवचनैः स शनैः शनैः प्रसन्नः अभवत्। स स्वस्य दुःखपूर्णां कथां श्रावयामास - "अहं दूरस्थात् नगरात् आगतोऽस्मि। मम नाम दुर्मतिः। मम कुटुम्बं दुर्भिक्षेण मृतम्। अहं सर्वं धनं नष्टवान्। इदानीं मम जीवनयापनाय किमपि नास्ति।"

सुमतिः तस्य कथां श्रुत्वा अतीव दुःखितः अभवत्। स तं सान्त्वयन् अवदत् - "हे मित्र! मा शुचः। त्वं मम गृहे तिष्ठ। अहं तव सहायतां करिष्यामि। त्वं पुनः स्वपादयोः स्थातुं शक्ष्यसि।"

एवं सुमतिः दुर्मतिना सह मैत्रीं कृतवान्। स तं स्वगृहे स्थापयामास, भोजनवस्त्रादिभिः सेवां च अकरोत्। किन्तु ग्रामस्य अन्ये जनाः सुमतिं वारयन्ति स्म - "हे सुमते! सावधानः भव। अयं जनः दुष्टः प्रतीयते। अनेन सह मैत्री त्वां विनाशयितुं शक्नोति।"

सुमतिः तु तेषां वचनानि न अशृणोत्। स मन्यते स्म यत् सर्वेषु जनेषु सद्गुणाः सन्ति, केवलं तान् जागरयितुम् अवसरः दातव्यः। स दुर्मतेः सेवायां तत्परः आसीत्।

कालक्रमेण दुर्मतिः सुमतेः विश्वासं प्राप्तवान्। स सुमतेः गृहे स्वतन्त्रतया भ्रमति स्म। एकदा रात्रौ, यदा सर्वे सुप्ताः आसन्, दुर्मतिः सुमतेः कोषागारं प्राविशत्। तत्र स सुमतेः सर्वं धनं, स्वर्णालङ्कारान्, मूल्यवन्ति वस्तूनि च गृहीत्वा तस्मात् ग्रामात् पलायितवान्।

प्रातः सुमतिः यदा जागरितः अभवत्, तदा स सर्वं नष्टं दृष्ट्वा स्तब्धः अभवत्। स दुर्मतिम् अपि न अपश्यत्। तदा एव स बुद्धवान् यत् दुर्मतिः एव सर्वं चोरयित्वा पलायितः।

ग्रामस्य जनाः सुमतेः गृहम् आगत्य तं सान्त्वयन्ति स्म। ग्रामस्य वृद्धः पुरुषः सुमतिम् उपदिशति स्म - "हे सुमते! त्वं सज्जनः सन् अपि दुर्जनस्य मैत्रीं कृतवान्। अतः एव त्वं विनष्टः। अस्माकं पूर्वजाः सदैव वदन्ति -

दुराचारी दुरादृष्टिर्दुराऽऽवासी च दुर्जनः।

यन्मैत्री क्रियते पुम्भिर्नरः शीघ्रं विनश्यति॥

अर्थात्, यः मनुष्यः दुराचारी, दुरादृष्टिः, दुराऽऽवासी तथा दुर्जनः अस्ति, तेन सह या मैत्री क्रियते, सः नरः शीघ्रमेव विनाशं प्राप्नोति।"

सुमतिः तदा एव बुद्धवान् यत् स महतीं भूलं कृतवान्। स चिन्तयामास यत् सज्जनैः सदैव सावधानैः भवितव्यम्। सर्वेषां विश्वासः न करणीयः। विवेकेन एव मैत्री करणीया।

तस्मात् दिनात् सुमतिः अन्यान् अपि उपादिशति स्म यत् दुर्जनैः सह मैत्री न करणीया। स स्वानुभवं श्रावयन् सर्वान् बोधयति स्म यत् सज्जनैः सदैव सावधानैः भवितव्यम्। एवं सा कथा समाप्ता।

इयं कथा दर्शयति यत् अस्मिन् लोके सर्वे जनाः समानाः न भवन्ति। केचन दुर्जनाः अपि भवन्ति ये अन्येषां विश्वासं भङ्क्त्वा तेषां हानिं कुर्वन्ति। अतः सर्वदा विवेकेन व्यवहारः करणीयः। दुर्जनैः सह मैत्री कदापि न करणीया, अन्यथा विनाशः अवश्यम्भावी भवति।

आचार्य प्रताप

कोटरग्रामस्य कथा

कोटरग्रामस्य कथा

कोटर नामके ग्रामे प्रतापः ऋषभश्च द्वौ भ्रातरौ स्वभगिनीभ्यां रश्मि-रेखाभ्यां सह निवसन्ति स्म। चतुर्णाम् अपि भ्रातृ-भगिन्योः मध्ये अतीव स्नेहः आसीत्। ज्येष्ठः प्रतापः कनिष्ठम् ऋषभं भगिनीश्च पुत्र-पुत्रीवत् पालयति स्म।

एकदा प्रतापस्य विवाहः शीतला नाम्न्या कन्यया सह सम्पन्नः। विवाहानन्तरं शीतला अपि तस्मिन् गृहे निवासम् आरभत। प्रारम्भे सर्वं सुखमयम् आसीत्। शीतला गृहकार्याणि सम्यक् करोति स्म। कोटरग्रामस्य जनाः अपि प्रतापस्य कुटुम्बस्य सौहार्दं प्रशंसन्ति स्म।

परन्तु कालक्रमेण रश्मि-रेखयोः मनसि ईर्ष्या समुत्पन्ना। ताभ्यां चिन्तितम् यत् भ्रातृभार्यायाः आगमनेन तयोः स्थानं न्यूनं जातम्। विशेषतः ऋषभस्य प्रति शीतलायाः व्यवहारः ताभ्यां न रोचते स्म।

एकदा रश्मिः प्रतापम् उवाच - 

"भ्रातः! पश्य, तव पत्नी ऋषभं कथं लालयति। अस्माकं स्थानम् अपि तया अपहृतम्।"

रेखा अपि तस्याः वचनं समर्थयन्ती अवदत् -

"आम् भ्रातः! त्वं कियत् परिश्रमं करोषि, ऋषभस्तु केवलं विश्रामं करोति, तथापि शीतला तं विशेषतया पश्यति।"

क्रमेण एताः वार्ताः प्रतापस्य मनसि संशयं जनयामासुः। स ऋषभेन सह विवादम् आरभत। ऋषभः बहुधा स्पष्टीकर्तुम् अयतत यत् एतत् सर्वं भ्रान्तिमात्रम् अस्ति, परन्तु भगिन्योः वचनैः प्रतापस्य मनः कलुषितम् अभवत्।

एकस्मिन् दिने रश्मिः पुनः प्रतापम् उवाच -

"भ्रातः! ऋषभस्य विवाहं कुरु। ततः स स्वगृहं गमिष्यति।" 

रेखा अपि तस्याः विचारं समर्थितवती।

कोटरग्रामस्य वृद्धजनाः अपि चिन्तिताः अभवन्। उभे भगिन्यौ निरन्तरं भ्रात्रोः मध्ये कलहं वर्धयितुं प्रायतेताम्। शीतला बहुधा शान्तिं स्थापयितुं प्रयतते स्म, परन्तु भगिन्योः कुटिलतायाः समक्षं सा असफला अभवत्।

अन्ततः एकदा ऋषभः गृहं त्यक्तुं निश्चितवान्। स कोटरग्रामात् गन्तुम् उद्यतः अभवत्। गमनकाले स अवदत् -

"भ्रातः प्रताप! भवान् मम कृते पितृसमानः अस्ति। परन्तु इदानीं न अहं भवतः समक्षं भारः भविष्यामि। भगिन्यौ अपि सुखिन्यौ भविष्यतः।"

प्रतापस्य नेत्रे अश्रुपूर्णे अभवताम्। स ज्ञातवान् यत् स्वभगिन्यौ एव तयोः मध्ये भेदं कृतवत्यौ। स ऋषभं निवारितवान् उक्तवान् च -

"भ्रातः! आवयोः ऐक्यं स्वभगिन्योः ईर्ष्यया नष्टं जातम्। अद्य प्रभृति वयं कोटरग्रामे पूर्ववत् एकत्र निवत्स्यामः। भगिन्यौ अपि ज्ञास्यतः यत् भ्रातृस्नेहः सर्वोपरि वर्तते।"

उभौ भ्रातरौ आलिङ्गनं कृतवन्तौ। रश्मिः रेखा च लज्जिते अभवताम्। ते ज्ञातवत्यौ यत् तयोः ईर्ष्या अनुचिता आसीत्। प्रतापः भगिनीः उक्तवान् -

"भगिन्यौ! युवयोः स्थानं अस्माकं हृदये सदैव अस्ति। शीतलायाः आगमनेन तत् स्थानं न्यूनं न जातम्। युवाभ्यां भ्रातृस्नेहे संशयः कृतः, परन्तु स तु अमृतेन अपि अधिकः।"

अस्याः घटनायाः अनन्तरं प्रतापः गम्भीरं चिन्तनम् आरभत। स जानाति स्म यत् तात्कालिकः समाधानः स्थायी न भविष्यति। अतः स एकं कठोरं निर्णयं स्वीकृतवान्।

स शीतलां सीधी जनपदे नौकर्यर्थं प्रेषितवान्, स्वयं च हरियाणा-प्रदेशस्य गुरुग्राम-नगरं प्रति गतवान्। उभयोः मध्ये दूरत्वं स्थापयित्वा स कुटुम्बस्य शान्तिं रक्षितुं प्रयासं कृतवान्।

परन्तु एतत् समाधानम् अपि पूर्णं न अभवत्। माता प्रतिमादेवी पिता नरेन्द्रश्च गम्भीरायां चिन्तायां मग्नौ जातौ। तौ न जानीतः स्म यत् स्वपुत्राणां कलहस्य विषये कं वा किं वदेयुः। तयोः हृदये पुत्र-पुत्रीणां स्नेहः, परन्तु परिस्थितीनां विषमतायाः कारणेन तौ अतीव व्यथितौ।

अद्यापि कोटरग्रामे एषा कथा चलति। भ्रातृ-भगिनी-सम्बन्धानां मधुरता कथं विषमतां प्राप्नोति, कथं च एकस्य सरलस्य कुटुम्बस्य जीवनं जटिलं भवति - एतत् सर्वं दर्शयति।

भ्रातृस्नेहो महाशक्तिर्बन्धनं कुलरक्षकम्।

कलहस्तु विनाशाय तस्मात् स्नेहं विवर्धयेत्॥०१।।

ईर्ष्यामूलं विनाशाय कलहस्य प्रवर्तकम्।

भगिनीनां वचः श्रुत्वा न त्यजेद्भ्रातृसौहृदम्॥०२।।

विश्वासो बन्धुमध्ये तु स्वर्गसौख्यप्रदायकः।

अविश्वासः कुले जातः सर्वनाशकरो भवेत्॥०३।।

क्षमया शान्तिरायाति वैरं नश्यति सर्वदा।

तस्मात् क्षमापरो नित्यं भवेत् सौख्यं समीहते॥०४।।

इति कोटरग्रामस्य विषादपूर्णा कथा समाप्ता।

आचार्य प्रताप