सनातनः

25/10/2024

सनातनः 

सनातनशब्दस्य व्युत्पत्तिः अतीव महत्त्वपूर्णा वर्तते। अयं शब्दः द्वाभ्यां पदाभ्यां निर्मितः - सनः तनः च। सनः इति सनोति इत्यर्थः, यस्य तात्पर्यं भवति दानं करणं वा। तनः इति तनोति इत्यर्थः, यस्य अभिप्रायः विस्तारः। एवं सनः आधारः भवति, तनः च विस्तारः। अस्य गूढार्थः अस्ति यत् अस्मिन् विश्वे सर्वेऽपि वयम् एकस्यैव अणोः विस्ताराः स्मः, अर्थात् एकेनैव परमतत्त्वेन निर्मिताः। एषा एव सनातनस्य मूलाधारशिला वर्तते।

भारतीयः सनातनधर्मः सम्पूर्णरूपेण सत्यस्य आधारशिलायाम् अवस्थितः। अतएव सनातनः सर्वेषां हितकरं सत्यसिद्धान्तानां च प्रतिपादनं करोति। सनातनधर्मस्य मूलभूताः सिद्धान्ताः सर्वेषां प्राणिनां कल्याणाय भवन्ति। अयं धर्मः न केवलं आध्यात्मिकतायाः मार्गं प्रदर्शयति, अपि तु सामाजिकजीवनस्य सम्यक् सञ्चालनाय अपि मार्गदर्शनं करोति।

सनातनधर्मः जीवनस्य सर्वेषु पक्षेषु सन्तुलनं स्थापयितुं प्रयतते। अयं धर्मः चतुर्विधपुरुषार्थान् प्रतिपादयति - धर्मं, अर्थं, कामं, मोक्षं च। धर्मः नैतिकतायाः मार्गदर्शकः, अर्थः भौतिकसम्पत्तेः प्रतीकः, कामः मानवीयेच्छानां पूर्तिः, मोक्षश्च परमलक्ष्यम्। एतेषां चतुर्णां पुरुषार्थानां समन्वयेन मानवः सम्पूर्णजीवनं सफलतया यापयितुं शक्नोति।

सनातनधर्मस्य एका महत्त्वपूर्णा विशेषता अस्ति यत् अयं विविधतायाः स्वीकारं करोति। अनेकेषां देवतानां पूजा, विभिन्नानां दर्शनानां स्वीकृतिः, विविधानां आचाराणां सम्मानं च अस्य धर्मस्य विशालतां दर्शयति। अयं धर्मः "एकं सत् विप्राः बहुधा वदन्ति" इति सिद्धान्तम् अनुसरति, यस्य तात्पर्यं भवति यत् सत्यं एकमेव, किन्तु तस्य अभिव्यक्तिः विविधरूपेण भवितुम् अर्हति।

सनातनधर्मः कर्मणः सिद्धान्तम्, पुनर्जन्मनः विचारं, मोक्षस्य अवधारणां च प्रतिपादयति। कर्मसिद्धान्तः वदति यत् प्रत्येकं कर्म फलदायकं भवति। पुनर्जन्मनः विचारः जीवस्य विकासक्रमं व्याख्याति। मोक्षः च परमलक्ष्यरूपेण प्रतिपादितः, यत्र जीवः सर्वेभ्यः बन्धनेभ्यः मुक्तः भवति। एतेषां सिद्धान्तानां माध्यमेन मानवः स्वस्य जीवनस्य उद्देश्यं बुध्यते, स्वकर्मणः उत्तरदायित्वं स्वीकरोति, आत्मनः विकासाय च प्रयतते।

सनातनधर्मः योगस्य महत्त्वं प्रतिपादयति। योगः न केवलं शारीरिकस्वास्थ्यस्य साधनम्, अपि तु मानसिकशान्तेः, आध्यात्मिकोन्नतेः च मार्गः। अष्टाङ्गयोगः - यमः, नियमः, आसनम्, प्राणायामः, प्रत्याहारः, धारणा, ध्यानं, समाधिश्च - मानवस्य सर्वाङ्गीणविकासाय मार्गं प्रशस्यति।

वेदाः, उपनिषदः, भगवद्गीता, पुराणानि च सनातनधर्मस्य मूलग्रन्थाः सन्ति। एते ग्रन्थाः न केवलं आध्यात्मिकज्ञानं प्रयच्छन्ति, अपि तु जीवनस्य व्यावहारिकपक्षान् अपि सम्बोधयन्ति। एतेषु ग्रन्थेषु वर्णिताः सिद्धान्ताः अद्यापि प्रासङ्गिकाः सन्ति, ये मानवजीवनस्य विविधसमस्यानां समाधानं प्रस्तुवन्ति।

सनातनधर्मः प्रकृतेः सम्मानं, पर्यावरणस्य संरक्षणं च प्रबोधयति। अयं धर्मः सर्वान् प्राणिनः, वृक्षान्, नदीः, पर्वतान् च पूजनीयान् मन्यते। एतादृशी दृष्टिः पर्यावरणसंरक्षणस्य महत्त्वं प्रतिपादयति, या वर्तमानसमये अतीव प्रासङ्गिका वर्तते।

अन्ते च, सनातनधर्मः सर्वेषां प्राणिनां मध्ये एकत्वस्य भावनां प्रबोधयति - "वसुधैव कुटुम्बकम्" इति। अयं विचारः सम्पूर्णं विश्वं एकं कुटुम्बं मन्यते, यत्र सर्वे प्राणिनः परस्परं सम्बद्धाः सन्ति। एवं सनातनधर्मः मानवतायाः कल्याणाय, विश्वशान्त्यै च मार्गं प्रदर्शयति। सः सर्वेषां धर्माणां प्रति सम्मानं, सर्वेषां जीवानां प्रति करुणां, सर्वेषां प्रति सहिष्णुतां च प्रबोधयति। एवं सनातनधर्मः न केवलं व्यक्तिगतजीवनस्य उन्नतये, अपि तु समग्रविश्वस्य कल्याणाय च मार्गं प्रशस्यति।

आचार्य प्रताप