लक्ष्म्याः चक्रम्
---------------------
पुरा कस्मिंश्चित् काले भारतवर्षे सूर्यनगरं नाम एकं समृद्धं राज्यमासीत्। तत्र सूर्यवर्धनः नाम राजा राज्यमकरोत्। सः अतीव शक्तिशाली धनवान् च आसीत्। तस्य राज्ये सर्वेऽपि जनाः सुखेन निवसन्ति स्म। राजा स्वस्य वैभवेन अतीव गर्वितः आसीत्। सः मन्यते स्म यत् तस्य शक्तिः धनं च सदैव स्थास्यति।
एकदा एकः संन्यासी राज्ञः दरबारम् आगच्छत्। सः राजानं दृष्ट्वा अवदत्, "हे राजन्! भवतः राज्यं समृद्धं सुन्दरं च वर्तते। किन्तु स्मरतु यत् संसारे किमपि स्थिरं न भवति। यत् अद्य अस्ति, श्वः न भविष्यति। लक्ष्मीः चञ्चला भवति।"
राजा संन्यासिनः वचनं श्रुत्वा उपहासमकरोत्। सः अवदत्, "हे साधो! भवान् किं वदति? मम शक्तिः धनं च कदापि न गमिष्यति। अहं सर्वशक्तिमान् अस्मि। मां कोऽपि न परिजेष्यति।"
संन्यासी तूष्णीम् अभवत्। सः मन्दं हसन् प्रतस्थे।
कालः व्यतीयाय। राजा स्वस्य अहङ्कारे मग्नः अभवत्। सः प्रजायाः कल्याणं विस्मृत्य केवलं स्वस्य सुखोपभोगे लीनः अभवत्। सः प्रासादे नित्यं विलासमयं जीवनं यापयति स्म। तस्य मन्त्रिणः अपि तमनुसृत्य स्वार्थपराः अभवन्।
शनैः शनैः राज्यस्य स्थितिः विगड़्तुम् आरभत। प्रजा दुःखिता अभवत्। कृषकाः व्यापारिणश्च कष्टेन जीवनं यापयन्ति स्म। राज्ये चौर्यं हिंसा च वर्धितुम् आरभत। किन्तु राजा एतत् सर्वं न अपश्यत्। सः स्वस्य प्रासादे सुखेन निवसन् आसीत्।
एकदा राज्ञः शत्रवः एतां परिस्थितिं ज्ञात्वा राज्यम् आक्रमितुं निश्चिताः अभवन्। ते गुप्तचरान् प्रेषयित्वा सर्वां सूचनां प्राप्नुवन्। अन्ते, एकस्मिन् दिने शत्रवः सहसा राज्यम् आक्रान्तवन्तः।
राजा सूर्यवर्धनः स्वसेनां गृहीत्वा युद्धाय निर्गतः। किन्तु तस्य सेना दुर्बला आसीत्। सैनिकाः युद्धकौशलं विस्मृताः आसन्। अतः युद्धे राजा पराजितः अभवत्। शत्रवः सर्वं राज्यं स्वाधीनं कृतवन्तः।
राजा सूर्यवर्धनः सर्वं विहाय पलायितः। इदानीं तस्य पार्श्वे न राज्यम् आसीत्, न धनम्, न च वैभवम्। सः साधारणः जनः इव जीवितुम् आरभत। तदा तस्य मनसि संन्यासिनः वचनानि स्मृतिपथम् आगतानि।
सः अचिन्तयत्, "अहो! कथं मया एतादृशं कृतम्? मम अहङ्कारः एव मम पतनस्य कारणम् अभवत्। संन्यासी सत्यमेव अवदत् यत् संसारे किमपि स्थिरं न भवति।"
एवं चिन्तयन् सः एकं वनं प्रविष्टः। तत्र सः एकं कुटीरं दृष्टवान्। तस्मिन् कुटीरे स एव संन्यासी निवसति स्म यः पूर्वं राजदरबारम् आगतवान्। राजा तं दृष्ट्वा विस्मितः अभवत्।
संन्यासी राजानं दृष्ट्वा स्मितवान्। सः अवदत्, "आगच्छतु महाराज! स्वागतं भवतः। अहं जानामि यत् भवान् किमनुभवति। किन्तु एतत् जीवनस्य सत्यम् अस्ति। लक्ष्मीः सदैव चक्रवत् भ्रमति। कदाचित् आगच्छति, कदाचित् गच्छति। एषः संसारस्य नियमः।"
राजा संन्यासिनः पादयोः पतित्वा क्षमां याचितवान्। सः अवदत्, "हे गुरो! मया महान् अपराधः कृतः। मम अहङ्कारः एव मम विनाशस्य कारणम् अभवत्। कृपया मां मार्गं दर्शयतु।"
संन्यासी राजानम् उत्थाप्य अवदत्, "हे वत्स! भवता किमपि अपराधः न कृतः। एषः अनुभवः भवतः जीवने महत्त्वपूर्णः पाठः अस्ति। इदानीं भवान् जानाति यत् जीवने विनम्रता कीदृशी महत्त्वपूर्णा भवति। धनं वैभवं च सदैव न तिष्ठति। अस्माकं कर्तव्यं भवति यत् वयं सर्वदा परोपकाराय जीवेम। एवं कृते अस्माकं जीवनं सार्थकं भविष्यति।"
राजा संन्यासिनः उपदेशं श्रुत्वा नवजीवनम् अनुभूतवान्। सः तत्रैव संन्यासिना सह वने वस्तुम् आरभत। सः लोकोपकाराय स्वजीवनं समर्पितवान्।
कालान्तरे सः महान् साधुः अभवत्। बहवः जनाः तस्य उपदेशं श्रोतुम् आगच्छन्ति स्म। सः सर्वान् एतदेव वदति स्म -
"सूर्योदयच्या अस्तमये, चशयनम्,
जहात लक्ष्मीर्पीचक्रवर्तिनम्।"
अर्थात्, यथा सूर्यः उदेति अस्तं च गच्छति, तथैव लक्ष्मीः अपि चक्रवत् भ्रमति। कदाचित् आगच्छति, कदाचित् गच्छति। एषः जीवनस्य नियमः अस्ति।
अनेन प्रकारेण राजा सूर्यवर्धनः स्वजीवने महत्त्वपूर्णं पाठम् अशिक्षत। सः अवगतवान् यत् जीवने अहङ्कारः न कर्तव्यः, विनम्रतया वर्तितव्यम्, परोपकाराय जीवितव्यं च। एवं कृते एव मानवजीवनं सफलं सार्थकं च भवति।
आचार्य प्रताप
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें