विद्यादानस्य महाकथा

श्रीगणेशाय नमः

विद्यादानस्य महाकथा

प्रथमोऽध्यायः - आरम्भः

काशीनगरस्य प्राचीनतमायां गलियां कश्चन विशालः प्रासादः अद्यापि विद्यते। तस्मिन् प्रासादे पूर्वं महामहोपाध्यायः सत्यप्रकाशः स्वपरिवारेण सह न्यवसत्। सः पञ्चाशद्वर्षीयः विद्वान् संस्कृतभाषायाः प्रकाण्डः पण्डितः आसीत्। तस्य मुखमण्डले सर्वदा प्रसन्नता विराजते स्म। तस्य नेत्रयोः विद्यायाः तेजः स्पष्टं दृश्यते स्म।

सत्यप्रकाशस्य जीवनं सरलम् आसीत्। प्रातःकाले ब्राह्ममुहूर्ते उत्थाय स्नानादिकं समाप्य स सूर्योदयात् पूर्वमेव वेदमन्त्राणां पठनं करोति स्म। तदनन्तरं स्वप्रासादस्य उपरितनतले स्थितायां पाठशालायां छात्राणां पठनपाठनकार्यं करोति स्म। सायंकाले च गङ्गातटे भ्रमणं कृत्वा पुनः गृहम् आगच्छति स्म।

द्वितीयोऽध्यायः - विद्यालयस्य स्थापना

एकदा रात्रौ सत्यप्रकाशः स्वशयनकक्षे चिन्तनमग्नः आसीत्। तस्य मनसि एका विचारधारा प्रवहति स्म - "अन्नदानं महत् पुण्यं भवति, परन्तु विद्यादानं ततोऽपि श्रेष्ठतरम्। अन्नेन क्षणिका तृप्तिः भवति, परन्तु विद्यया जीवनपर्यन्तं तृप्तिः भवति। अतः अहं किमर्थं न सर्वेभ्यः निःशुल्कं विद्यादानं करोमि?"

एतस्य विचारस्य प्रभावेण स स्वप्रासादे एकां विशालां पाठशालां स्थापयितुं निश्चितवान्। स स्वपत्नीं श्रीमतीं विद्यावतीम् आहूय स्वनिर्णयं श्रावितवान्। विद्यावती अपि पतिवत् विदुषी आसीत्। सा पत्युः निर्णयम् अनुमोद्य तं प्रोत्साहितवती।

तृतीयोऽध्यायः - विद्यार्थिनः

क्रमेण सत्यप्रकाशस्य विद्यालयस्य कीर्तिः सर्वत्र व्याप्ता। दूरदूरतः छात्राः तत्र आगन्तुम् आरभन्त। तेषु कश्चन रामदासः नाम छात्रः अतीव मेधावी आसीत्। स दरिद्रः आसीत्, परन्तु तस्य ज्ञानपिपासा अतीव तीव्रा आसीत्। सत्यप्रकाशः तं विशेषतया स्निह्यति स्म।

अपरश्च धनदत्तः नाम छात्रः आसीत्। स धनिकपरिवारस्य पुत्रः आसीत्। तस्य स्वभावे अहङ्कारः आसीत्। स सर्वदा स्वधनस्य गर्वं करोति स्म। तृतीयश्च कृष्णमूर्तिः नाम छात्रः आसीत्। स मध्यमवर्गीयः आसीत्, परन्तु तस्य हृदये ईर्ष्या अधिका आसीत्।

चतुर्थोऽध्यायः - शिक्षणम्

सत्यप्रकाशः सर्वान् छात्रान् समानभावेन पाठयति स्म। स वेदान्, उपनिषदः, पुराणानि, व्याकरणं, दर्शनशास्त्रं, ज्योतिषं, गणितं च पाठयति स्म। स छात्रेभ्यः केवलं पुस्तकीयज्ञानमेव न ददाति स्म, अपि तु नैतिकशिक्षामपि ददाति स्म।

परन्तु धीरेधीरे स एकां विचित्रां घटनां लक्षयितुम् आरभत। रामदासः दिनेदिने उन्नतिं प्राप्नोति स्म, परन्तु धनदत्तः स्वज्ञानस्य दुरुपयोगं कर्तुम् आरभत। स दरिद्राणां छात्राणाम् उपहासं करोति स्म। कृष्णमूर्तिः अपि धनिकछात्रान् प्रति ईर्ष्यां कृत्वा तेषां विरुद्धं षड्यन्त्राणि रचयति स्म।

पञ्चमोऽध्यायः - दुष्परिणामाः

एकदा रात्रौ धनदत्तः स्वसहपाठिनः कृष्णमूर्तेः सहायतया एकस्य धनिकस्य गृहं प्रविश्य तस्य बहुमूल्यानि रत्नानि चोरयित्वा पलायितवान्। तौ स्वविद्यायाः दुरुपयोगं कृत्वा एतत् कुकर्म कृतवन्तौ। यदा एषा वार्ता सत्यप्रकाशस्य कर्णगोचरं गता, तदा स अतीव व्यथितः अभवत्।

अन्यदा कृष्णमूर्तिः स्वज्ञानस्य दुरुपयोगं कृत्वा कांश्चन व्यापारिणः वञ्चयितुम् आरब्धवान्। स मायाविनीं विद्यां प्रयुज्य धनिकान् मोहयित्वा तेषां धनं हर्तुम् आरभत। एवं प्रकारेण अनेके छात्राः विद्यायाः दुरुपयोगं कर्तुम् आरभन्त।

षष्ठोऽध्यायः - आत्मग्लानिः

एतत् सर्वं दृष्ट्वा सत्यप्रकाशस्य हृदये महती वेदना अभवत्। स रात्रौ निद्रां न लभते स्म। एकदा स स्वपत्नीं विद्यावतीम् उवाच - "प्रिये! मया महती भूलः कृता। विद्यादानं श्रेष्ठं भवति इति मत्वा अहं सर्वेभ्यः विद्यां दत्तवान्। परन्तु मया पात्रापात्रविचारः न कृतः। येषां हृदयं शुद्धं नास्ति, तेभ्यः विद्यादानं कृत्वा अहं समाजस्य अहितमेव अकरवम्।"

विद्यावती पतिम् आश्वासयन्ती अवदत् - "स्वामिन्! भवान् निराशः न भवतु। रामदासवत् बहवः सच्छात्राः अपि सन्ति ये विद्यायाः सदुपयोगं कुर्वन्ति। परन्तु इदानीं भवता पात्रापात्रविचारः अवश्यं करणीयः।"

सप्तमोऽध्यायः - परिवर्तनम्

तदनन्तरं सत्यप्रकाशः स्वपाठशालायाः व्यवस्थां परिवर्तितवान्। स प्रथमं छात्राणां चरित्रं परीक्षते स्म, तदनन्तरमेव तेभ्यः उच्चज्ञानं ददाति स्म। स छात्रेभ्यः प्रथमं नैतिकशिक्षां ददाति स्म, ततः एव वेदादीनां शास्त्राणां ज्ञानं ददाति स्म।

कालक्रमेण तस्य पाठशालायाः स्थितिः परिवर्तिता। रामदासवत् अनेके सच्छात्राः विद्यां प्राप्य समाजस्य कल्याणं कर्तुम् आरभन्त। धनदत्तः कृष्णमूर्तिश्च स्वकृतकर्मणः पश्चात्तापं कृत्वा सत्यप्रकाशस्य क्षमां याचितवन्तौ।

अष्टमोऽध्यायः - उपसंहारः 

एवं प्रकारेण सत्यप्रकाशः विद्यादानस्य महत्त्वं च तस्य विवेकपूर्णप्रयोगस्य आवश्यकतां च अवगतवान्। स स्वानुभवेन अजानात् यत् विद्या खड्गतुल्या भवति - सा सदुपयोगेन रक्षिका भवति, दुरुपयोगेन च घातिका भवति। अतः विद्यादानं विवेकपूर्वकमेव करणीयम्।

इति विद्यादानस्य महाकथा समाप्ता।

नीतिः - 

विद्यादानं परं दानं विद्यादानमतः परम्।

अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं च विद्यया॥

परन्तु विद्यादानं विवेकेन एव करणीयम्। यतो हि -

विद्या ददाति विनयं विनयाद् याति पात्रताम्।

पात्रत्वाद् धनमाप्नोति धनाद् धर्मं ततः सुखम्॥

- आचार्य प्रताप