स्वभावः दुरतिक्रमः
पुरा कस्मिंश्चित् राज्ये एकः राजा आसीत् नाम्ना विक्रमसिंहः। स प्रजापालने कुशलः, न्यायप्रियः, विद्वान् च आसीत्। तस्य राज्ये सर्वे जनाः सुखेन निवसन्ति स्म। राज्ञः सभायां बहवः पण्डिताः, कवयः, नीतिशास्त्रज्ञाश्च आसन्। तेषां मध्ये एकः बुद्धिमान् मन्त्री आसीत् नाम्ना धीरचन्द्रः।
एकदा राजसभायां विचित्रा घटना अघटत। एकः कुक्कुरः राजसभां प्रविश्य राज्ञः सिंहासनस्य समीपे उपविष्टः। सः कुक्कुरः अतीव सुन्दरः, श्वेतवर्णः, विशालनेत्रः च आसीत्। राजा तं दृष्ट्वा आश्चर्यचकितः अभवत्। सः कुक्कुरः सर्वेषां ध्यानम् आकर्षयामास।
राजा विक्रमसिंहः अपृच्छत्, "कस्य अयं कुक्कुरः? कथं च अयं राजसभां प्रविष्टः?"
कोऽपि न अजानात्। ततः राजा आदिदेश यत् कुक्कुरः सभातः बहिः नेतव्यः। किन्तु यदा सैनिकाः तं नेतुम् उद्यताः, तदा कुक्कुरः उच्चैः भाषितुम् आरब्धवान्। तस्य भाषणं मानवभाषायाम् इव श्रूयते स्म। सर्वे आश्चर्यचकिताः अभवन्।
कुक्कुरः अवदत्, "हे राजन्! अहं साधारणः कुक्कुरः न अस्मि। अहं शापग्रस्तः राजकुमारः अस्मि। एकः ऋषिः मां शप्त्वा कुक्कुररूपं दत्तवान्। स उक्तवान् यत् यदा कश्चित् महान् राजा मां स्वराज्यस्य राजानं करिष्यति, तदा एव अहं पुनः मानवरूपं प्राप्स्यामि।"
एतत् श्रुत्वा राजा विक्रमसिंहः अतीव करुणाद्रः अभवत्। सः चिन्तितवान् यत् कुक्कुररूपिणं राजकुमारं सहायतां कर्तुं स्वकर्तव्यम् अस्ति। अतः स घोषयामास, "अद्यप्रभृति अयं कुक्कुरः मम राज्यस्य द्वितीयः राजा भविष्यति। सर्वैः अस्य आदेशः पालनीयः।"
सर्वे जनाः आश्चर्यचकिताः अभवन्। केचन प्रसन्नाः, केचन भीताः, केचन च व्यथिताः अभवन्। किन्तु राज्ञः आदेशः सर्वैः शिरसा स्वीकृतः।
ततः प्रभृति स कुक्कुरः राजप्रासादे निवसति स्म। तस्य कृते विशेषं शयनकक्षं सज्जीकृतम्। स राजवस्त्रैः अलङ्कृतः, स्वर्णहारैः सुशोभितश्च अभवत्। राजभोजनं तस्मै दीयते स्म। सः राजसभायाम् उपविशति स्म, राज्यकार्येषु च भागं गृह्णाति स्म।
प्रथमं तावत् सर्वं सम्यक् अचलत्। किन्तु शनैः शनैः कुक्कुरस्य स्वभावः प्रकटीभवितुम् आरब्धः। एकदा यदा राजा विक्रमसिंहः राज्यकोषस्य समीक्षां कुर्वन् आसीत्, तदा सः कुक्कुरः तत्र आगत्य राज्ञः पादरक्षौ (उपानहौ) दन्तैः आकृष्य नेतुम् आरब्धवान्। राजा तम् अवारयत्, किन्तु सः पुनः पुनः तथैव अकरोत्।
अन्यस्मिन् दिने यदा राजदूतः कस्यचित् मित्रराज्यस्य सन्देशं पठति स्म, तदा सः कुक्कुरः तस्य वस्त्रस्य अञ्चलं दशति स्म। एवं प्रतिदिनं स कस्यचित् न कस्यचित् वस्तुनः क्षतिं करोति स्म।
राजसभायां यदा गम्भीराः विषयाः चर्च्यन्ते स्म, तदा सः कुक्कुरः उच्चैः भाषति स्म, येन सर्वेषां ध्यानं भज्यते स्म। रात्रौ सः विनाकारणम् एव भाषति स्म, येन सर्वेषां निद्रा भज्यते स्म।
एवं क्रमेण राज्ये अव्यवस्था वर्धितुम् आरब्धा। प्रजाजनाः अपि असन्तुष्टाः अभवन्। ते राजानं दोषं दातुम् आरब्धवन्तः।
अन्ततः मन्त्री धीरचन्द्रः राजानम् उपसृत्य अवदत्, "महाराज! भवता महती कृपा कृता यत् भवान् एतस्य कुक्कुरस्य सहायतां कर्तुम् इच्छति। किन्तु पश्यतु, अयं कुक्कुरः स्वभावं न त्यजति। अनेन राज्ये महती अव्यवस्था जाता। अस्माकं कर्तव्यं यत् वयं राज्यं सुचारुरूपेण पालयामः, न तु कस्यचित् व्यक्तेः कृते राज्यं क्षतिं नयामः।"
राजा विक्रमसिंहः चिन्तनमग्नः अभवत्। स ज्ञातवान् यत् मन्त्रिणः वचनं सत्यम् अस्ति। स दीर्घं निःश्वस्य अवदत्, "सत्यम् उक्तं भवता, मन्त्रिवर! मया दोषः कृतः। अहं पश्यामि यत् स्वभावः सर्वदा दुरतिक्रमः एव भवति। अद्यप्रभृति अयं कुक्कुरः न राजा भविष्यति। किन्तु अहम् एनं स्वप्रासादे एव स्थापयिष्यामि, यतः अहं तस्मै वचनं दत्तवान्।"
ततः राजा सर्वान् आहूय घोषणाम् अकरोत् यत् स कुक्कुरः इतः परं राजा न भविष्यति, किन्तु सः राजप्रासादे एव निवत्स्यति।
एवं राज्ये पुनः व्यवस्था स्थापिता। प्रजाजनाः प्रसन्नाः अभवन्। राजा विक्रमसिंहः अपि स्वस्य दोषं स्वीकृत्य प्रजानां विश्वासं पुनः प्राप्तवान्।
अन्ते राजा स्वयम् एव एतं श्लोकं उद्घोषितवान् -
यः स्वभावो हि यस्यास्ति स नित्यं दुरतिक्रमः।
श्वा यदि क्रियते राजा तत् किं नाश्नात्युपानहम्॥
अर्थात्, यस्य यः स्वभावः भवति, स नित्यं दुरतिक्रमः एव भवति। यदि कुक्कुरः अपि राजा क्रियते, तर्हि सः किं पादरक्षौ न खादति?
एषा कथा अस्मान् शिक्षयति यत् कस्यापि मूलस्वभावः परिवर्तयितुं न शक्यते। अतः अस्माभिः सदैव विवेकेन कार्यं करणीयम्, न तु भावावेशेन।
आचार्य प्रताप
